Jakie są czynniki ryzyka powstania jaskry? Jak zapobiegać jaskrze? Jak często badać się pod kątem jaskry i kiedy zacząć profilaktykę diagnostyczną? Jakie są najnowsze metody leczenia jaskry? – dla portalu OkoZdrowie.pl mówi prof. Jerzy Szaflik, autorytet okulistyczny, założyciel Centrum Jaskry i Centrum Mikrochirurgii Oka Laser w Warszawie.
Panie Profesorze, jakie są czynniki ryzyka powstania jaskry?
Na jaskrę może zachorować każdy. W przypadku tego schorzenia mówimy więc raczej o grupie podwyższonego ryzyka, niestety dość szerokiej. Kluczowy jest wiek – jaskra dotyczy przede wszystkim osób powyżej 55. roku życia. Po przekroczeniu tego progu ryzyko zapadnięcia na tę chorobę zaczyna szybko rosnąć. Wśród 55-latków chorzy na jaskrę stanowią 1-1,5 proc., wśród 60-latków to już 2 proc., a wśród 80-latków aż 80 proc. Do grupy podwyższonego ryzyka zapadnięcia na jaskrę zaliczamy też m.in. osoby z obciążonym jaskrą wywiadem rodzinnym, mające wysokie wady wzroku (zwłaszcza krótkowzroczność), z zaburzeniami krążenia – sygnalizowanymi często stale zimnymi dłońmi i stopami, a nawet nosem i małżowinami usznymi, z zaburzeniami ciśnienia tętniczego (nadciśnienie, zbyt niskie ciśnienie, zbyt silne spadki ciśnienia w nocy), cierpiące na częste bóle głowy lub migreny, chorujące na cukrzycę, miażdżycę, mające podwyższony poziom cholesterolu lub trójglicerydów we krwi, otyłe. Ryzyko zapadnięcia na jaskrę zwiększa też przewlekły stres, palenie papierosów, nadużywanie alkoholu.
Jak zapobiegać jaskrze? Czy można zmniejszyć ryzyko powstania jaskry? Czy można opóźnić jej wystąpienie?
Chcę podkreślić, że jednym skutecznym sposobem walki z jaskrą jest profilaktyka, pozwalająca wykryć chorobę w stadium, w którym leczenie może przynieść satysfakcjonujące efekty. Najważniejsze jest zatem regularne poddawanie się badaniom profilaktycznym czy przesiewowym w kierunku jaskry. Warto oczywiście znać wspomniane powyżej czynniki zwiększające ryzyko zapadnięcia na jaskrę i redukować te, na które mamy wpływ, a więc na przykład ustabilizować poziom glikemii, jeśli chorujemy na cukrzycę, rzucić palenie, czy walczyć z nadwagą. Istotne jest prowadzenie zdrowego stylu życia. To z pewnością zmniejszy ryzyko wystąpienia jaskry lub opóźni jej wystąpienie, ale nie da gwarancji, że choroba się nie pojawi, bo – jak wspomniałem wcześniej – jaskra może dotknąć każdego.
Jak ważna jest odpowiednia dieta? Jak należy się odżywiać? Jakie produkty należy spożywać? Czy są produkty, które należy ograniczać? Jak ważny jest sen? Jaki tryb życia powinna prowadzić osoba, która ma jaskrę?
Odpowiednia dieta może mieć wpływ na zmniejszenie ryzyka wystąpienia jaskry, a jeśli już chorujemy – działanie uzupełniające leczenie. Kluczowe są tu zawarte w produktach antyoksydanty, takie jak witaminy C i E, a także karotenoidy: beta-karoten, luteina i zeaksantyna. Mają one działanie chroniące struktury oka przed degeneracją powodowaną przez wolne rodniki. Z pewnością warto ograniczyć przetworzony cukier, w ogóle – układać jadłospis wedle piramidy zdrowego żywienia. Oczywiście niewskazane są używki; szczególnie szkodliwe jest palenie papierosów. Sen, jako nieodzowny element zdrowego stylu życia, oczywiście także ma znaczenie.
Czy sport jest ważny dla zachowania dobrej kondycji także naszego wzroku? Czy są ćwiczenia fizyczne, które mogą przyspieszać powstawanie jaskry i których należy unikać?
Istnieją doniesienia wskazujące, że regularna, dość intensywna aktywność fizyczna może zmniejszać ryzyko zachorowania na jaskrę. Oczywiście należy je traktować z pewną ostrożnością – to choroba wieloczynnikowa – ale z pewnością umiarkowane ćwiczenia pełnią pewną rolę w profilaktyce schorzenia. Jeśli mamy zdiagnozowaną jaskrę, powinniśmy jednak zachować rozwagę i konsultować rodzaj prowadzonej aktywności fizycznej z okulistą. Niektóre ćwiczenia, jak stanie na głowie, mogą być dla osoby z jaskrą niewskazane. Chcę jednak podkreślić, że w żadnym przypadku jaskra nie będzie przeciwskazaniem do aktywności fizycznej w ogóle!
Czy słońce, tj. intensywne opalanie, może negatywnie wpływać na wzrok także w kontekście jaskry?
Tak. Promieniowanie niebieskie zawarte w świetle słonecznym – ale i emitowane przez ekrany urządzeń elektronicznych, czy oświetlenie typu LED – jest w nadmiarze szkodliwe dla wzroku. W tym kontekście najczęściej wymienia się zwyrodnienie plamki związane z wiekiem (AMD), ale promienie UV uszkadzają wszystkie struktury oka. Mogą więc mieć swój udział także w powstawaniu innych chorób oczu, w tym jaskry.
Jak często badać się pod kątem jaskry? W jakim wieku należy rozpocząć regularne badania profilaktyczne w kierunku jaskry? Jakie to konkretnie badania i jak często powinny być wykonywane?
Już po przekroczeniu 35-40. roku życia warto brać udział w programach badań przesiewowych w kierunku jaskry. Niestety, w Polsce są one dostępne jedynie lokalnie lub w bardzo ograniczonym zakresie, np. w ramach Światowego Tygodnia Jaskry. Brak natomiast ogólnokrajowego programu badań przesiewowych, który pomógłby przebadać większą część populacji. Zawsze jednak można wybrać się do okulisty i poprosić o wykonanie badania profilaktycznego w kierunku jaskry. Takie badanie należy wykonywać raz na dwa lata, a po przekroczeniu 55. roku życia – najlepiej raz do roku. Jeśli otrzymamy od lekarza informację, że jaskry nie ma, to taka diagnoza obowiązuje rok, góra dwa lata. W międzyczasie choroba może się pojawić. Zostanie jednak odpowiednio wcześnie wykryta podczas kolejnego badania.
Jeśli chodzi o zakres badań – podstawą pierwszej diagnostyki jaskry są badanie dna oka oraz badanie ciśnienia wewnątrzgałkowego. Ich wyniki pozwalają stwierdzić podejrzenie występowania jaskry, co stanowi wskazanie do wykonania kolejnych badań. Jako przykład pozwolę sobie przywołać program badań przesiewowych e-jaskra, który powstał pod moim przewodnictwem. Stworzyła go interdyscyplinarna grupa fachowców: okuliści, w tym prof. Jacek P. Szaflik i dr hab. n. med. Anna Zaleska-Żmijewska, oraz zespół prof. Jacka Pniewskiego z Katedry Fizyki Optycznej Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego i trzech ekspertów IT. Takie badanie odbywa się w oparciu o komputerową analizę barwnego zdjęcia dna oka uzupełnioną o bezkontaktowy pomiar ciśnienia wewnątrzgałkowego. To sztuczna inteligencja przyporządkowuje ich wyniki do kategorii „zdrowej” lub „chorej”, więc badanie nie wymaga obecności lekarza. Otrzymujemy wynik określający podejrzenie występowania jaskry z prawdopodobieństwem do około 80%, czyli porównywalnie do badania wykonywanego przez okulistę. Jednocześnie, takie badanie jest tańsze, szybsze, łatwiejsze do przeprowadzenia na szeroką skalę. Jeśli system e-jaskra stwierdzi prawdopodobieństwo występowania choroby, pacjent jest kierowany na szczegółowe badania okulistyczne, aby upewnić się co do takiej diagnozy. Ich zakres indywidualnie określi okulista prowadzący, mogą to być badanie OCT nerwu wzrokowego, badanie ciśnienia wewnątrzgałkowego metodą aplanacji, kąta przesądzania, badanie pola widzenia i inne. W momencie potwierdzenia jaskry rozpoczynamy leczenie.
Jakie są najnowsze metody leczenia jaskry? Czy są one dostępne w ramach NFZ, czy tylko w klinikach prywatnych?
Zacznę od tego, że najczęściej, bo aż w 95 proc. przypadków, jaskrę leczy się farmakologicznie, poprzez wpuszczanie raz lub dwa razy dziennie kropli do oczu. Preparaty te mają niestety szereg działań niepożądanych, w tym drażniące, toksyczne działanie na spojówkę oka. Ma to związek m.in. z zastosowanymi w nich konserwantami. Ich długotrwałe stosowanie może też zły wpływ na efekty późniejszej operacji – operacyjnie utworzona przetoka, która ma umożliwiać odpływ cieczy wodnistej, łatwiej zarasta w oku przewlekle „traktowanym” kroplami przeciwjaskrowymi. Dlatego nowoczesne leczenie jaskry koncentruje się na zabiegach niskoinwazyjnych. Jako rozwiązanie trwałe w wielu przypadkach stanowią lepszy wybór od przewlekłej, obarczonej skutkami ubocznymi farmakoterapii.
Przed zabiegami stawia się to samo zadanie, co przed kroplami przeciwjaskrowymi: mają ułatwić odpływ cieczy wodnistej z gałki ocznej bądź zmniejszyć jej produkcję, co w efekcie obniży ciśnienie wewnątrzgałkowe. Szczególnie warta wspomnienia jest stosowana od 2017 roku technika operacyjna polegająca na wszczepieniu implantów żelowych (np. Preserflo MicroShunt®). Zabieg polega na wykonaniu mikronacięcia w przezroczystej rogówce. Przez nie wszczepia się wspomniany implant – żelową mikrorurkę, przez którą ciecz wodnista może być odprowadzana z wnętrza oka pod spojówkę. To niezwykle skuteczna i jednocześnie bardzo mało inwazyjna procedura. Pacjent po zabiegu w zasadzie od razu wraca do normalnego funkcjonowania.
Dlaczego wczesne wykrycie jaskry jest tak ważne?
Ponieważ w przypadku jaskry warunkiem zachowania widzenia jest jak najwcześniejsze rozpoznanie jej i wdrożenie leczenia. Najlepiej jeszcze zanim chory zauważy jakiekolwiek objawy. Jeśli są one wyraźne, oznacza to, że schorzenie jest już w stadium zaawansowanym! Tymczasem, im wcześniej rozpoczniemy leczenie, tym większa będzie szansa, że pacjent zachowa wzrok do końca życia. U wielu takich osób jaskra może być zresztą relatywnie łatwo leczona z pomocą kropli. Dlatego właśnie nieocenione są badania przesiewowe, które stwierdzają podejrzenie występowania jaskry u osób, które nie mają jeszcze jej objawów.
